بازار تاریخی سرپوش نیشابور

موقعیت بازار سرپوش:

این بازار که ورودی شمالی آن از حاشیه‌ی خیابان امام خمینی شهر نیشابور است، در امتداد شمالی-جنوبی، به پیچ و خم‌هایی محسوس به سمت شرق و غرب، به «دروازه عراق» در سمت جنوب منتهی می‌شود. بخش جنوبی بازار، در پایین‌تر از دروازه‌ عراق، به خیابان سیمتری می‌پیوندد و از جانب شرق با فاصله‌ی چند محله و کوی فرعی، با خیابان ارگ جنوبی و از سمت غرب نیز با خیابان فردوسی جنوبی، همجوار است.

پیشینه‌ی بازار:

ساخت و گسترش بازار سرپوش نیشابور، در دوره‌های مختلف، صورت پذیرفته است؛ قدمت بخش قدیمی بازار که شروع آن از دروازه عراق در جنوب بازار فعلی به سمت شمال است، به دوره‌‌ی صفویه و ادامه‌ی آن به سمت شمال، در دوره‌های مختلف زندیه تا پهلوی، به آن اضافه شده است.

مشخصات بنای بازار سرپوش:

بازار سرپوشیده‌ی نیشابور، به طول تقریبی 750 متر و عرض 40/3 تا 80/3 متر و ارتفاع از کف تا گنبد 30/4 تا 90/5 متغییر بوده و از شمال به خیابان امام خمینی و از جنوب به خیابان سیمتری منتهی می‌شود.

بازار نیشابور، از جمله بازارهای سنتی ایران است که بدون طرح اصلی و به تدریج ساخته شده و تمام خصوصیات بازارهای ایرانی را دارا است. از جمله عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بازار نیشابور؛ راسته بازار، رسته‌های تجاری مختلف، دالان، سرا، تیم، قیصریه و دکان‌ها (مغازه‌ها)ی فروش کالا و سایر عناصر مورد نیاز بازار از قبیل قهوه‌خانه (چایخانه)، سفره‌خانه، مسجد، حمام و ... است. چون کسبه‌ی بازار، مومن‌ترین مردم شهر بوده‌اند این عناصر در تمام ارسن‌های بازار قرار داشته‌اند.

تزئینات و ویژگی‌های برجسته:

تزئینات به کار رفته در این بازار، شامل آجرچینی‌های پوشش‌ها که به صورت خفته، رگ‌چین و گل‌اندازهای آجری برجسته، در برخی از طاق‌های شمالی، دیده می‌شود، همچنین درب‌های چوبی با طرح‌های گره‌سازی و مشبک، در این بازار، چشم را می‌نوازند. به طور کلی، مجموعه‌ی بازار، از سادگی خاصی برخوردار بوده و تزئینات معماری در عناصر وابسته به آن به چشم می‌خورد.

بازار تاریخی سرپوش نیشابور، به عنوان یکی از مراکز تجاری شهر، بهره‌برداری می‌گردد. از جمله خصوصیات بارز این بازار، دارا بودن عناصر معماری تشکیل‌دهنده‌ی بازار، طول زیاد گستره‌ی آن، وجود رسته‌های مختلف و همچنین بهره‎برداری مفید از آن است.

بناهای وابسته و پیرامونی:

در مرکز بازار، میدان کوچکی قرار دارد که بدون پوشش بوده و از آن، کوچه‌‌ای به سمت غرب، منشعب می‌شود که به قیصریه می‌رسیده که از این قیصریه، در حال حاضر، اثری باقی نمانده است. در اطراف میدان، عناصر معماری مختلفی از قبیل حمام، مسجدی کوچک و دکان قرار داشته که هنوز فعال‌ا‌ند. از جمله عناصر مهم بازار که در حال حاضر نیز قابل تشخیص است، (به جز راسته‌ی اصلی) سرای زهدی، سرای فرخ‌آبادی (در سال 1379 تخریب شده) و حمام گلشن در بخش جنوبی بازار و حمام مرمر، حمام قدیمی درون بازار، آب‌انبار و سرای مستوفی در بخش شمالی بازار را می‌توان نام برد.

سرای زهدی:

بنای سرای زهدی در جنوب راسته‌ی بازار سرپوشیده‌ی نیشابور و در سوی غربی آن قرار گرفته، روبه روی سرای زهدی، کاروانسرای فرخ‌آبادی قرار داشته که هم‌اکنون اثری از آن برجای نیست. قدمت این بنا که در قدیمی‌ترین بخش بازار نیشابور واقع شده، به دوره‌ی صفوی می‌رسد. این سرا در گذشته جایگاه گردآوری و انبار کالا و پخش آن در نقاط مختلف بوده و با نظر به این کارکرد، فرم معماری آن طراحی و اجرا شده است.

سرای زهدی، دارای یک ورودی از ضلع شرقی و از درون بازار است که سردر آن، همگون با سردر دکان‌های بازار و با حدود 60 سانتی‌متر فرورفتگی، طراحی شده است. در جنوب سردر ورودی، سردر دو دکان طویل دیده می‌شود که وابسته به این بنا می‌باشند. راهرویی به طول تقریبی 5/12 و عرض تقریبی 40/3 متر، مسیر دسترسی رفت و آمد و انتقال کالا از بازار به صحن سرا و انبار کالاها بوده است. در دو طرف این راهرو، ورودی‌های دکان‌های صاحبان کالا یا صاحب سرا است که کارهای فروش و پخش کالا در این حجره‌ها انجام می‌شده است. اختلاف سطح حجره‌ها تا کف راهرو، حدود 80 سانتی‌متر است.

پوشش راهرو، طاق و تویزه است و چشمه‌های بین تویزه‌ها به شکل خفته‌-راسته، پوشانیده شده و در چشمه‌ی آخر –در سمت ورود به صحن- یک حلقه‌ی تزیینی آجری به ارتفاع 50 سانتی‌متر، در شروع کار طاق، اجرا شده است و سرتاسر باقی طاق، آجرچینی خفته و راسته گردیده. دورتادور صحن سرا، رواقی وجود داشته که آثار برجای مانده از آن در در دو طرف راهروی ورودی، نمایان است. رواق یادشده به عرض 220 سانتیمتر، بین حجره‌ها و صحن ساخته شده. این رواق، تیرپوش شده و از یک سو به روی دیوار بنا و از سوی دیگر بر روی ستون‌های چوبی جلوی رواق، قرار گرفته است. در دور تا دور صحن، حجره‌ها قرار دارند.

بنا در سمت حیاط دواشکوبی ساخته شده که اشکوب اول، در حدود 4 پله پایین‌تر از کف صحن سرا و دارای اتاق‌هایی به ابعاد 5/2 در 4 متر، به ارتفاع 2 متر و با کاربری انبار کالا بوده، و اشکوب دوم دارای حجره‌هایی با اختلاف سطحی حدود 125 سانتی‌متر بالاتر از کف صحن و جایگاه داد و ستد و تقسیم کالا بوده است.

عناصر تزئینی بنا در بخش پوشش‌های رواق، چیدمان آجری راست-خفته؛ در نمای خارجی بنا رو به صحن، رگ چین آجری با بندکشی ساده؛ و  در نمای داخلی حجره‌ها، اندود ساده‌ی گچ است. درب‌های ورودی حجره‌ها، چوبی، مشبک با گره‌سازی‌ تزئینی بوده است. بنای سرای زهدی، در تاریخ 10/10/1381 به شماره‌ی 6740 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

حمام قدیمی بازار:

بنای حمام قدیمی بازار، در درون بافت قدیمی شهر نیشابور قرار گرفته و از طریق کوی فیوج، از سمت شرق به خیابان ارگ جنوبی و از سمت شمال از طریق کوچه‌ای به بازار سرپوش نیشابور، راه دارد.

این بنا که قدمت آن به دوره‌ی صفوی می‌رسد، دارای دو بخش بینه و سربینه بوده است که بینه، تخریب شده. بخش باقی‌مانده –بینه ی حمام- دربرگیرنده‌ی گنبدخانه‌ای است که هشت فضا، پیرامون آن ساخته شده. پلان گنبدخانه، هشت و نیم هشت و فضاهای اصلی با پلان چهارگوش ناقص در ضلع‌های شمال غربی، شمال شرقی (که تخریب شده) در جنوب شرقی (ورودی اصلی)  قرار دارد.

گنبد اصلی عرق‌چین و به شیوه‌ی گردچینی، پوشیده شده و پوشش صفه‌ها (ایوان‌ها) به شکل توبزه‌هایی است که بین آن‌ها با شیوه‌های گوناگون پوشیده شده، این تویزه‌ها به شیوه‌ی روی ساخته شده‌اند. پوشش اتاق‌های چهار ضلع فرعی گنبدخانه، چهار گروه پوشش و بعضی گهواره‌ای است. قوس‌های مورد استفاده در بنا، همگی، پنج در هفت‌ تند می‌باشد. آجرهای استفاده شده در بنا، به اندازه‌ی 25 در 25 و ملات استفاده شده در بنا، گچ و خاک است.

از این حمام از دوره‌ی پهلوی دوم، با کاربری زورخانه بهره‌برداری میَ ‎شده و تا زمان ثبت بنا در فهرست آثار ملی، نیز به عنوان زورخانه و محل ورزش باستانی، استفاده می‌گردیده‌است. این بنا به شماره‌ی 5144 در تاریخ 25/12/1380 در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شده است.

آب انباز بازار نو:

بنای آب‌انبار بازار نو، روبه روی دروب ورودی شمالی بازار سرپوش، در آن سوی عرض خیابان امام خمینی شهر نیشابور، و در ابتدای بازار نو (بازار جواهرفروشان نیشابور)، واقع شده است. قدمت این بنا به دوره‌ی قاجاریه بر می‌گردد. راهرو ورودی انبار به سوی مغرب، باز شده و با هفده پله به اتاقکی به مساحت 4 در 5/3 متر می‌رسد، از این اطاقک ورودی به سوی ایوان اصلی وجود دارد، ایوان اصلی  30 در 18 متر است که با 24 ستون قطور مربع‌شکل (عرض 5/2 و ارتفاع تقریبی 15 متر) به سقف می‌رسد. بر روی هر چهار ستون، یک سقف ضربی آجر زده شده و 16 ستون در چهار ضلع بنا به دیوار ملحق شده و به عنوان پایه‌های اصلی بنا به شمار می‌آیند. دو ردیف چهار ستونی میاندار ایوان بزگ‌اند. فاصله‌ی هر ستون از دیگری، حدود 5/3 متر است. ساختمان آب‌انبار، آجری است و ورودی آن به استثنای سقف، با گچ پوشیده شده است. «آب انبار بازار نو» در تاریخ 25/09/1375 به شماره‌ی 1814 در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شده است.

گرمابه مرمر:

حمام مرمر، در ابتدای بازار سرپوش نیشابور (در مسافت حدود 50 متر فاصله با ورودی شمالی بازار) و در ضلع غربی درون بازار قرار گرفته است. قدمت این حمام به دوران صفویه می‌رسد که در دوران قاجار و پهلوی تغییرات و تعمیرهایی در آن صورت گرفته است. دو دانگ این حمام در سال 1270 هـ.ق. توسط حبیبقلی خان مختاری و دو دانگ دیگر در سال 1282هـ.ق. توسط حاج ملا محمد تقی و دو دانگ دیگر نیز به دست حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد در سال 1348 هـ.ق. وقف شده است. حمام یاد شده که در نزد مردم به «حمام مرمر» شهرت دارد تا اوایل انقلاب مورد استفاده‌ بوده است.

حمام مرمر، دارای دو ورودی مردانه و زنانه است؛ ورودی مردانه از کوچه‌ی مجاور بازار و ورودی مردانه در ضلع غربی درون بازار واقع شده. مرمر، دارای سربینه (رختکن)، بینه (گرمخانه) و خزینه است. سربینه، در پلانی هشت و نیم هشت و با پوشش گنبدی در چهار جهت اصلی (شمال، جنوب، شرق، غرب)، چهار فضای چهارگوش ساخته شده است. سربینه، با راهرویی باریک به بینه می‌رسد. بینه‌ی این حمام، گنبدخانه‌ای با پلان هشت و نیم هشت است و چهار فضای چهارگوش شبیه ایوان در چهار طرف اصلی آن احداث شده. نوک تیزه به شکل هشت ضلعی و دارای نورگیر است. فضای ضلع غربی، قبلا خزینه‌، بوده است که بعدها با استفاده از دوش به صورت اتاقک‌های کوچکی درآمده است.

در زیر گنبد سربینه، بین قوص‌های جناغی، فضاهای چهارطرف، رسمی‌بندی‌های ساده‌ای کار شده است. بر روی سقف ضلع شمالی گنبدخانه، نقاشی‌ای رنگ روغنی دیده می‌شود که گویا جنگ سربازان نادر را نشان می‌دهد که البته در لایه‌های زیرین این نقاشی، بخشی از نقاشی‌های دوره‌ی قبلی به چشم می‌خورد. «حمام مرمر»، در تاریخ 10/07/1380 به شماره 3960 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

گرمابه گلشن:

بنای حمام گلشن (گرمابه گلشن) در ضلع جنوبی بازار سرپوش نیشابور و در کنار میدان محلوج‌فروشان (میدان گلشن)، قرار گرفته است. این حمام نیز یکی از عناصر کالبدی بازار سنتی تاریخی نیشابور به شمار می‌آید که نام آن برگرفته از میدانی است که در جنب آن قرار گرفته. قدمت این بنا به اوایل دوران قاجار برمی‌گردد.

این حمام با مساحت حدود 1100 متر مربع، از بخش‌های ورودی، سربینه (رختکن)، بینه (گرمخانه) و خزینه تشکیل شده. ورودی بنا، از ضلع غربی میدان گلشن است، که با چند پله به سمت پایین‌تر از سطح خیابان، به رختکن دسترسی می‌یابد. سربینه، فضای هشت‌ضلعی است (هشت و نیم‌هشت) با ابعاد 5/5 در 5 متر و با پوشش طاق و گنبد است که در رأس گنبد، نورگیری تعبیه شده ، که نور داخل رختکن (بینه) را تامین کرده و نقش مفصل ارتباطی بین ورودی و بینه را عهده‌دار است.

در پلان اولیه‌ی فضای داخلی سربینه، طاق‌های عمیق 4 گانه‌ای را پوشش نیم‌گنبد و قوس‌های جناغی نمای صلیبی‌شکل را به وجود آورده بود، که در اثر تغییراتبعدی، بخشی از ضلع شمالی را جدا کرده و به بخش زنانه حمام اختصاص داده‌اند. ازاره‌ی سربینه، تا ارتفاع 120 سانتی‌متر کاشی خشتی ملون گردیده و بالای آن تا راس گنبد با سیمان سفید، اندود شده است. کف رختکن، با سنگ مرمر فرش شده و سکّوهایی به ارتفاع 30 سانتی‌متر در اطراف، تعبیه شده، که دارای دیواره‌های سیمانی و سطح آن با کاشی خشتی زینت یافته است. یک راهروی دارای پیچ و خم، در گوشه‌ی غربی، رختکن را به گرمخانه مرتبط می‌سازد. این راهرو از سطح گرمخانه حدود 50 سانتی‌متر پایین‌تر و از سطح گرمخانه، حدود 60 سانتی‌متر بالاتر است.

گرمخانه (بینه)، پلانی هشت و نیم هشت به ابعاد 5/5 در 5/4 و  با پوشش طاق و گنبد است که در راس گنبد، نورگیری تعبیه شده. بینه‌ی این حمام، فضای چهارگوشی، شبیه ایوان، در چهار طرف اصل، ایجاد نموده. ازاره‌ی بینه، کاشی و کف آن موزاییک‌فرش شده است.

خزینه‌ی حمام در ضلع غربی قرار داشته که بعدها با تعبیه‌ی چند دوش، تغییر کاربری داده است. در قسمت بینه، محلی برای استخر و شنا در نظر گرفته شده و قسمتی نیز گرمخانه اختصاصی است که بعدها به گرمخانه‌ی زنانه، اختصاص یافته. گلخ حمام در ضلع غربی بنا و دسترسی به آن از طریق ضلع شمالی بنای حمام، میسر است. حمام گلشن نیشابور، در تاریخ 22/05/1384، به شماره‌ی 1361، در فهرست آثار ملی ایران، ثبت گردیده است.