آرامگاه کمال المک

موقعیت جغرافیایی و پیشینه:

آرامگاه محمد غفاری - معروف به کمال‌الملک، 1127-1219هـ.ش.- در فاصله‌ی 2 کیلومتری جنوب شرقی شهر نیشابور و در داخل باغ عطار، واقع شده است. باغ عطار، در محوطه‌ی تاریخی شادیاخ - که یکی از محله‌های کهن‌شهر نیشابور بوده - و در حدود یک کیلومتری غرب باغ آرمگاه حکیم عمر خیام نیشابور و امامزاده محمد محروق، جای گرفته. دو مجموعه‌ی باغ خیام و باغ عطار، با بولوار-راهی در برگرفته با درختان بلند و قدیمی کاج، به هم وصل می‌شوند. در میانه‌ی این راه، در ضلع شمالی، افلاک‌نمای خیام و در ضلع جنوبی، آرامگاه یغمای خشتمال نیشابوری، قرار گرفته است.

مقبره‌ی استاد کمال‌الملک، ابتدا در کنار دیوار باغ عطار، احداث شده بود که در پی توسعه‌ی باغ، در داخل باغ قرار گرفت. در سال‌های پایانی دهه‌ی 1330 هـ.ش.، به دستور انجمن آثار ملی، مقدمات اجرای بنای یادبودی که در خور شأن کمال‌الملک باشد، فراهم آمد. شرکت ساختمانی کا.ژ.ت. از سال 1338، با نظارت استاد مهندس هوشنگ سیحون، طراحی و ساخت آرامگاه را آغاز و تا سال 1340، پی‌سازی آرامگاه، نصب استخوان‌بندی آهن، کاشی‌کاری بنا و همچنین تهیه و نصب سنگ قبر و نقش برجسته‌ی سنگی کمال‌الملک (کار استاد ابوالحسن صدیقی)، جدول سازی و ... به انجام رسید.

مشخصات ساختی، معماری و نمادین:

بنای آرامگاه کمال‌الملک -که در ضلع شمالی مقبره‌ی فریدالدین عطار نیشابوری، قرار گرفته- دارای مساحت زیربنای 28 متر مربع و شش ایوانچه‌ی مقعر است که داخل فرورفتگی ایوانچه‌ها، با کاشی معرق نفیس، به رنگ‌های لاجوردی و سفید، زینت یافته. این بنا، تلفیقی است موزون از معماری سنتی و مدرن که به گونه‌ای نمادین، طاق تویزه و ایوان را در ذهن تداعی می‌نماید. مصالح به کار رفته در بنای آرامگاه، بتون، سنگ، کاشی و ... می‌باشد.

بر روی قبر کمال‌الملک، سنگی به ابعاد 46/3* 1متر نصب شده. ارتفاع سنگ قبر، 40 سانتی‌متر است که در بالا به شکل منشوری –به ارتفاع 20/1متر- درآمده است. روی منشور یادشده، سه نقش برجسته‌ی نیم‌رخ کمال‌الملک، به طور برجسته بر لوح سنگی نمایان است که به دست استاد هنرمند –ابوالحسن صدیقی- حجاری شده است.

این بنا، در نقشه، از دو مدول (پیمون) مربعی‌شکل تشکیل شده، که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را می‌سازند. ضلع‌های مربع، در نما با یک قوس نیم‌دایره خودنمایی می‌کنند، حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که بر روی قطرهای مربع زده شده‌اند پدید آمده که این قوس‌های متقاطع، «تاق‌های چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده می‌شوند را تداعی می‌کنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. طراح، با بهره‌گیری خلّاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده‌ی کلی آن ایجاد کرده، به نتیجه‌ای ظاهراً متفاوت با هندسه‌ای پیچیده دست یافته است. این طرح نوآورانه، با بکارگیری سازه‌ی پوسته‌ای بتنی اجرا شده است.

در بنای یادبود کمال الملک، دو نوع قوس، دیده می‌شود: 1) شش قوس نیم‌دایره‌ی نما که نسبت دهانه به ارتفاع آن‌ها 1 به 2/1 است. 2) چهار قوس متقاطع که بر روی قطرها دیده می‌شوند. همچنین در پایین قوس‌های اصلی نما، از روبرو، دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارند که در واقع، تلاقی قوس‌های متقاطع هستند. شاید بتوان گفت حجم کلی بنا از پوسته‌ای سه‌بُعدی در فضا حاصل آمده است که در یک حرکت نرم، دو نوع قوس یاد شده را به هم پیوند می‌دهند. این قوس‌ها و پوشش آن‌ها در بالا، اشکال هندسی مخروطی‌شکلی را به وجود آورده‌اند که ابتکاری هندسی بوده و اوج خلاقیت معماری را در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران، در ترکیبی جدید و موزون، نشان می‌دهد. در این بنا، همچون آرامگاه خیام، هندسه، نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی، برقرار کرده است.

تزیینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق است که نقوش آن‌ها بسیار هنرمندانه بر روی سطح‌های منحنی نما به‌کار گرفته شده‌اند و به سمت خط تقارن قوس‌ها این نقوش کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. به گفته‌ی طراح؛ کاشی معرق، معماری کاشان -یعنی زادگاه کمال الملک- را یادآور می‌شود. نمای بنا و تزیینات و همچنین رنگ کاشی‌‍‌ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است، دارد، به گونه‌ای که شاید بازدیدکننده، در نگاه نخست، گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند. طراح این بنا، استاد هوشنگ سیحون است.