محوطه باستانی شادیاخ

محوطه شادياخ در جبهه نيشابور كهن و سمت جنوب شرقي نيشابور كنوني، به فاصله حدود سه كيلومتر از شهر نيشابور و در موقعيت 36 درجه و 12 دقيقه عرض شمالي و 58 درجه و 48 دقيقه طول شرقي واقع شده و ارتفاع آن از سطح دريا 1193 متر است محوطه در منطقه‌ي جلگه قرار گرفته كه در شمال به رشته كوه بينالود منتهي مي‌شود هوا در نواحي جلگه‌اي نيشابور، معتدل و در ارتفاعات بينالود، سرد است درّه‌هاي متعدد دامنه‌ی رشته‌كوه بينالود، سرچشمه‌ي نهرهاي پُرآب بوده و آن نهرها علاوه بر آبياري زمين‌هاي كشاورزي دامنه‌ی بينالود، در كانال‌هاي زيرزميني يا (قوم‌شها) جريان مي‌يافته و در شهر كهن نيشابور و شادياخ، مورد استفاده‌ی اهالي قرار مي‌گرفته است. بر اساس متون تاريخي و جغرافيايي، اين كانال‌ها در نيشابور، از زير خانه‌ها مي‌گذشته و در حاشيه‌ی شهر، ظاهر مي‌شده و مورد استفاده‌ی كشاورزي قرار مي‌گرفته است. در خانه‌ها، چاه‌هايي وجود داشته كه دسترسي به آب آن كانال‌ها را امكان‌پذير مي‌كرده و ساكنين مي‌توانستند جهت شُرب از آن استفاده كنند. علاوه بر آن، مسيل‌هايي نيز در اطراف شهر جريان مي‌يافته و آبرفت‌هاي آن مسيل‌ها، زمين‌هاي كشاورزي مناسبي را ايجاد مي‌كرده‌اند. بنابراين آب كافی و خاك مرغوب و هواي معتدل مساعد در نيشابور موجبات رونق اقتصادي و فرهنگي آن منطقه را فراهم آورده است.

شهر پادشاهان نيشابور:

باستان‌شناسانى كه از سال   ۱۳۷۸ كار كاوش در «شادياخ» دارالحكومه نيشابور را آغاز كردند، با كشف صدها اثر تاريخى و يافتن جسدهاى متعلق به نماى روشن‌ترى از تركيب اين آثار باستانى نزديك شدند. شادياخ كه بين آرامگاه عطار و خيام قرار گرفته است، محوطه‌اى بالغ بر ۲۶ هكتار را شامل مى‌شود كه در حال حاضر بيش از ۲ هزار متر مربع از آن مورد حفارى شده و عمليات آشكارسازى آن در جريان است.

 شهرى به قدمت تاريخ

عمارت «شادياخ» كه در اوايل قرن سوم هجرى قمرى ساخته شده است در شهر تاريخى نيشابور قرار دارد. شهرى كه برخى آثار باستانى به دست آمده قدمت آن را تا نيمه دوم هزاره سوم پيش ازميلاد نشان مى دهد.

كاوش‌هاى باستان‌شناسى كه در سال‌هاى ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۰ و ۱۹۴۸ توسط يك گروه اعزامى از موزه متروپوليتين نيويورك به سرپرستى ويلكینسون درنقاط مختلف نيشابور انجام گرفت، شامل دستاوردهايى بود كه حكايت از تاريخ قبل و بعد از اسلام نيشابور داشت.

جمع‌آورى سفال‌هايى كه طى يك‌سرى حفارى‌ها به دست آمد از قدمتى چهار پنج هزار ساله خبر مى‌داد و پيكره‌اى كه در نيشابور از داخل چاهى پيدا شد مربوط به نيمه دوم هزاره سوم پيش ازميلاد بود. بنا به گفته رجبعلى لباف خانيكى -باستان‌شناس سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى خراسان رضوى- اهميت پيكره‌ی كشف شده به خاطر اين است كه حدفاصل و نقطه پيوند تمدن‌هاى بين‌النهرين ايران، سند و آسياى مركزى در باختر است كه نقطه‌ی عطف بسيار مهمى بود.

احداث دارالحكومه

احداث «شادياخ» به بعد از اسلام برمى‌گردد. در منابع تاريخى آمده است: هنگامى كه عبدالله بن طاهر -اولين حاكم ايرانى- به حكومت رسيد و مركز حكومت او نيشابور تعيين شد حضور سپاهيان او در داخل شهر موجب گرديد تا اهالى از او تقاضا كنند براى جلوگيرى از مزاحمت‌هاى احتمالى، سپاهيانش را از نيشابور خارج سازد. او نيز به خواسته مردم پاسخ مثبت داد و سپاه خويش را در غرب نيشابور مستقر ساخت. عبدالله بن طاهر در اين بوستان كه شادياخ ناميده مى‌شد اردوگاهى براى آنها احداث كرد و در مركز شادياخ، كاخ زيبايى براى سكونت خود بنا كرد. از آن زمان به بعد شادياخ عملاً به دارالحكومه نيشابور تبديل شد. «شادياخ» از تركيب دو كلمه «شاد» و «اخ» تشكيل شده است. «اخ» در فرهنگ‌ها به عنوان «آخرين» آمده است از اين رو از شادياخ به معناى «شادى آخر» نام برده مى‌شود.

كاخى براى ۱۹ پادشاه

شادياخ نيشابور گرچه در ابتدا كاخ مسكونى و عمارت دارالحكومه عبدالله بن طاهر بود ولى پس از وى صفاريان، غزنويان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان و بالاخره ايلخانان مغول و اغلب كسانى كه بر نيشابور حاكم مى‌شدند يا كاخ جديدى در شادياخ ساختند و يا كاخ‌هاى ويران شده را بازسازى كردند كه در نتيجه، شادياخ مجموعه‌اى از معمارى‌هاى دوران‌هاى مختلف است كه در صورت شناسايى محل و خارج ساختن كامل آن مجموعه از زير خاك كمك زيادى به شناخت فرهنگ و هنر معمارى چند قرن از تاريخ نيشابور مى‌شد و نيز موقعيت مناسبى براى مطالعه و گردشگرى فراهم مى‌گرديد.

با اين هدف و با نخستين گمانه‌زنى‌هاى آزمايشى در سال ۱۳۷۸، شناسايى مكان شادياخ و وجود واحدهاى صنعتى، تجارى، زيستگاه‌هاى عمومى و اشرافى و مكان‌هاى مذهبى آن پاسخ مثبت داد و كاوش‌هاى باستان‌شناسى شادياخ پس از كسب چنين نتايجى ادامه يافت.

همه آنچه كه تاكنون يافت شده است

محمود بختيارى معاون پايگاه ميراث فرهنگى تاريخى نيشابور و معاون پروژه شادياخ درباره آثار به دست آمده در اولين و آخرين كاوش‌ها گفت: طى فصل‌هاى كاوش، بقاياى دروازه اصلى شادياخ و آثار و ابنيه كه در مجاورت دروازه قرار دارد از زير خاك خارج شد كه كارگاه‌هاى صنعتى، اصطبل و مجموعه اى كوشك مانند تالار چليپا شكل چهار ايوانى از آن جمله است.

اين تالار داراى گچبرى و تزيينات باشكوهى است كه با توجه به همين تزيينات و كتيبه‌اى كوفى كه بر يكى از ايوان‌ها نصب و كلمه «الملك» دو بار نوشته شده است كه معنى و مفهوم «براى پادشاه» را دارد.

مدير پروژه شادياخ درباره دستاوردهاى كاوش‌هاى انجام شده، اظهار داشت: در كاوشهاى باستان‌شناسى به قطعه گچ‌هاى نقاشى شده از ديوار برخورد كرده‌ايم كه ۱۹ بار گچ و نقاشى كرده‌اند كه نشان از ۱۹ سليقه در ادوار مختلف دارد. لباف خانيكى ضمن اشاره به يافتن كارگاه‌هاى منحصر به فرد ساخت زينت‌آلات به دستيابى ۲۴۰۰ شىء زينتى و تزيينى در يكى از اين كارگاه‌ها اشاره كرد و افزود: لوحه‌هاى گلى، قطعه‌هاى سفالى، سكه‌هاى آسيايى كه روى آنها صور فلكى و نقوش اسطوره‌اى ايران باستان، نقش بسته از ديگر دستاوردهاى كاوش‌هاست.

وى در ادامه خاطرنشان ساخت: در كاوش‌هاى خود اجساد مختلفى را بر زير ديوارهاى افتاده يافته‌ايم كه حكايت از زلزله‌هاى مختلف دارد.